Bilişsel Yanlılık /Cognitive Bias
PESTLE Analizi
6 Eylül 2021
Monte Carlo/Kumarbaz Yanılgısı
11 Ocak 2022
Cehaletimizi görmezden gelme yeteneğimiz neredeyse sınırsızdır.
Hızlı ve Yavaş Düşünme, Daniel Kahneman
Bilişsel yanlılık kavramı ile ilgilenmem Daniel Kahneman’ın Hızlı ve Yavaş Düşünme adlı kitabını 2015 yılında ilk okumama kadar uzanıyor. Aldığım eğitim ve profesyonel işim gereği bireyin yargı ve karar alma sistematiği hep ilgi alanımda ve benim için önemli olmuştur. Bu okumalar zamanla davranışsal ekonomiye ve daha sonra ise düşünce tarihine doğru derinleşti. Bu okumalarda bilişsel yanlılıkların izini sürme şansım oldu. Şunu gördüm: Daniel Kahneman ve Amos Tversky bilişsel yanlılıkları 1972 yılında bulmadılar. Bu yanlılıklar düşünce tarihimizde hep vardı ama René Descartes ile başlayan düşüncede modernleşme ile sumen altı edilmişti. Özellikle neoklasik ekenomi döneminde her şeyi matematikle ifade etme obsesifliği ise bu kör noktayı yaratmıştı. Daniel Kahneman ve Amos Tversky ise bilişsel yanlılıkları görünür kılmış ve klasik ve neoklasik ekonominin mezarını kazmıştı. Daha sonra yaptıkları deneyler ile geri dönülmez bir şekilde paradigmanın değişimini başlatmışlardı.
Klasik ve neoklasik ekonomi teorilerindeki tüm bireyler Homo Economicus’tur yani tutarlı bir şekilde rasyonel ve dar anlamda ise kendi çıkarlarını düşünen; bu çıkarlarını maksimize etmeye çalışan bireylerdir. Fakat bilişsel yanlılıklar ilgili yapılan deneyler bize bunun böyle olmadığı kanıtlandı. Bireyler karar alırken duygusal, çerçeveleme ve sosyal bağlama duyarlı olduğu ayrıca uzun vadeli çıkarlarına uygun davranışta da bulunmadığı da kanıtlandı. Bu bulgular son iki yüz yıldır iktisat alanında geliştirilen teorilerin dayanak noktası olan Homo Economicus’un o kadar da rasyonel olmadığını ve dolayısıyla ekonomi teorilerinin dayanaktan yoksun olduğunu ortaya koydu.
Bir psikolog olan Daniel Kahneman(Amos Tversky 1996 tarihinde vefat etmişti) ekonomi bilimine katkılarından dolayı 2002 yılında Nobel Ekonomi Ödülünü aldı. Kahneman, bir ekonomist olmayıp bu ödülü alan ilk kişi oldu. Diğer bir taraftan 1972 yılında başlayan bilişsel yanlılık çalışmaları artık ekonomi çevrelerinde kabul görmüş; ayrıca bu ödül neoklasik ekonomi dönemini de kapatmış ve davranışsal iktisat dönemini başlatmıştı. Üstelik bilişsel yanlılıklar ekonomi dışında klinik yargı, girişimcilik, finans ve yönetim gibi alanlarda pratik olarak uygulanmaya başlanmıştı bile. Bugün artık birçok devlet politikası da örneğin otomatik BES sistemi çerçeveleme etkisi yanlılığımızdan faydalanır. Diğer taraftan pazarlama çalışmalarında ise sınırsız bir şekilde bu yanlılığımız suistimale uğrar. Starbucks’da neden grande yerine tall içecek içtiğimiz de yem etkisi bilişsel yanlılığımıza bağlıdır.
ilk prensip olarak kendinizi aldatmamalısınız ve aldatması en kolay kişi sizsiniz.
Richard Feynman
Son günlerin etik tartışması ise kuantum bilgisayarları sayesinde önümüzdeki 10 yıl içinde gerçekleşmesi beklenen yapay zekanın tekillik(YZ’nın kapasite olarak insan zekası ile eşitlenmesi) düzeyine ulaşması durumunda insanlardan daha doğru karar alacağı için insanların karar mekanizmalarının dışına itilme olasılığıdır. Bilişsel yanlılıklarımız nedeniyle doğru kararlar alamadığımız için algoritmaların bizden daha başarılı kararlar aldığı Sendhil Mullainathan tarafından yapılan şartlı tahliye deneyinde kanıtlanmıştır. Yakın gelecekte doğru bir şekilde kendi kararlarımızı alamadığımız için yapay zeka vasilerimiz bizim yerimize karar alırsa hiç şaşırmayın.
Bu yazı dizisi ile önemli ve yaygın olarak düştüğümüz 50 civarı bilişsel yanlılığı yazacağım çünkü Vikipedi’de listelenmiş 188 adet bilişsel yanlılık var. Her bir bilişsel yanlılığı yazarken vatandaş ve tüketici olarak manipüle edildiğimiz kararlara ve birey olarak nasıl doğru kararlar alabilirize odaklanacağım. Son olarak, yıllardır çalışma yaptığım bu alanda yazacaklarım hep bir taslak olarak kalacak çünkü yeni araştırmalar ve okumalardan elde ettiğim veriler ile taslakları güncelleyeceğim. Önümüzdeki iki yıl içinde bu taslaklar bir olgunluğa eriştiğinde kitap olarak yayımlatmayı planlıyorum. Her yazdığım bilişsel yanlılık ansiklopedik olarak aşağıda yer alacaktır. Yorum yapmayı ihmal etmeyin.
